Isolatie van een stolp: keuzes te over
Als een stolp een woonbestemming krijgt, komt onvermijdelijk de kwestie van isolatie om de hoek kijken. Maar hoe pak je dat aan bij zo’n reusachtig gebouw? Welke materialen zijn aan te bevelen? De ontwikkelingen gaan de laatste jaren razendsnel, er valt steeds meer te kiezen. Lange tijd was de terugverdientijd een centraal begrip, nu denken we meer aan de (klimaat)voordelen van lage temperatuurverwarming en aardgasvrij wonen. De klimaatcrisis en de hoge energieprijzen van de laatste twee jaar hebben tot een brede bewustwording geleid. Veel motivatie, kortom, voor isolatie
Dit verhaal is bedoeld als een voorzet. We zijn als redactie benieuwd naar ervaringen met het isoleren van stolpen (of oude huizen). Vuistregels, sappige verhalen, dingen die faliekant misgingen, do’s-and-don’ts - alles is welkom (ook mooie en/of illustratieve foto’s). De twee projecten Stolpenmeesters (zie nieuwsbrieven 105 en 107) toonden aan dat aardgasvrij wonen in een stolp mogelijk is, maar de studenten die de projecten uitvoerden, hoefden niet op de kosten te letten. Eerst een duik in de geschiedenis. In 1994 verschijnt voor het eerst technische informatie over isolatie in dit blad. De befaamde architect en stolpen(ver)bouwmeester Cornelis de Jong schrijft een stuk over het isoleren van een stolpkap met dakpannen. ‘De panlatten rusten op sporen, dat zijn dunne rondhouten stammetjes van circa 12 cm doorsnede. Tussen die sporen is riet aangebracht als isolatie. Om dat riet op te sluiten zijn ook latten gespijkerd onder tegen de sporen, evenwijdig aan de panlatten. Zo ontstaat een soort lattenweefsel met riet ertussen. Een dergelijke dakafdekking is uitstekend voor boven een veestal. De vochtige, warme koedamp kan goed verdwijnen tussen het riet. Het riet isoleert de stal voldoende. Voor een zolderkamer is de isolatie echter onvoldoende.’
De uitgangssituatie
Cornelis de Jong begint met de uitgangssituatie van een stolpin-bedrijf. De kap was gedekt met riet of met dakpannen met riet ertegenaan, voor enige isolatie (en vochtregulering als de koeien op stal staan). In de winter was een flink deel van de stolp gevuld met hooi. Alleen het woongedeelte werd verwarmd. Dat was meestal niet groot, met houten wanden en vloeren. De ramen waren voorzien van binnen- of buitenluiken die bij strenge vorst gesloten werden. Een rij bedsteden stak soms uit in het hooicompartiment en lag ’s winters dus onder een dikke laag hooi. De constructie was wat tegenwoordig ‘damp-open’ wordt genoemd: gevel, vloer en kapconstructie waren doorlaatbaar voor waterdamp. Ze konden condens opnemen en naar buiten afgeven. Zo kon vocht, afkomstig van koeien, mensen, de keuken enzovoort van binnen naar buiten. Met andere woorden: stolpen hadden natuurlijke ventilatie. Ook vroeger deed men aan na-isolatie. Daarvoor werden bijvoorbeeld boekweitdoppen gebruikt, of turfmolm, houtkrullen, vlasafval. Op de site van de Rijksdienst Cultureel Erfgoed is een prachtige brochure te vinden over ‘Historische isolatiematerialen’ (tevens de titel).
Damp-dicht
Terug naar het advies van Cornelis de Jong uit 1994. Na overleg met Rockwool en Bouwcentrum Nederland beveelt hij aan om aan de binnenkant van de kap een laag mineraalwol van 7,5 centimeter te bevestigen, daartegenaan een ‘dampremmende folie’, en dat weer af te werken met gipsplaat of een houten beschieting (later werkt hij nog na-isolatie van buitenaf en voor rieten daken uit). Op hoofdlijnen is deze benadering in Nederland nog steeds gangbaar: ‘damp-dicht met mechanische ventilatie’ (Piet Tamis, bouwkundig adviseur van de Boerderijenstichting, adviseert dit ook). Meteen achter de afwerklaag - zoals gipsplaat - zit een folie die voorkomt dat waterdamp van binnen naar buiten kan. Deze damp-dichte folie voorkomt dat waterdamp de constructie binnendringt en daar condenseert; dat vermindert de isolerende werking en schimmel kan de constructie aantasten.
Aan de buitenzijde, direct onder de dakpannen, zit een tweede folie die juist damp-open is (maar wel waterdicht). Resultaat is een goede isolatie waarbij vocht uit de constructie naar buiten kan; regen en wind kunnen er niet doorheen. Nadeel van ‘damp-dicht’ is dat het binnenklimaat is afgesloten van de buitenwereld. Condens kan niet van binnen naar buiten, het huis ‘ademt’ niet. Dat maakt een goede luchtverversing noodzakelijk, in de vorm van mechanische ventilatie. Een variant is balansventilatie: daarbij wordt warmte uit de uitgaande lucht teruggewonnen en meegegeven aan de inkomende lucht. Conclusie: in deze benadering verandert een stolp van een damp-open constructie met natuurlijke ventilatie in een damp-dicht geheel met mechanische ventilatie.
Isolatie: de eerste klap is een daalder waard
Niet alle isolatiematerialen isoleren even goed. Met bijvoorbeeld hennep heb je voor hetzelfde resultaat een bijna twee keer zo dikke laag nodig als met PIR. zoals vlas, hennep en gerecycled katoen) is afdekken met een brandwerende laag geboden. Uiteindelijk bepaalt de warmteweerstand - de zogenaamde R-waarde - van de hele constructie (gevelmuur, kap of vloer) de mate van isolatie. Daarbij geldt niet: hoe meer isolatie, hoe beter. Integendeel: na een goede eerste isolatieslag levert extra isolatie niet zoveel winst meer op! Een niet-geïsoleerde buitenmuur met een warmteweerstand R van 0,35 geeft een warmteverlies van ongeveer 100 Watt per vierkante meter. Als je isoleert en de R wordt 2,5 - goed haalbaar - dan gaat het warmteverlies omlaag van 100 naar 14 Watt per vierkante meter, een enorme daling. Verdubbel je de R vervolgens naar 5, dan daalt het warmteverlies van 14 naar 7 Watt per vierkante meter. Kortom, de eerste klap is een daalder waard. Elke verdere klap is veel duurder doordat de isolatiewinst afneemt. Dit betekent dat je isoleren ‘in één keer goed’ moet doen. Bij een grondige verbouw of bijna-nieuwbouw is wat meer isolatiemateriaal best een optie, de extra kosten zijn dan beperkt. Bij stolpen spelen de enorme afmetingen van het buitenoppervlak natuurlijk mee. Dan kan iets minder warmteverlies per vierkante meter natuurlijk aardig optellen. Overigens kun je natuurlijk ook de kap de kap laten, en de binnenruimte opdelen in verschillende goed geïsoleerde ‘dozen’.
Natuurlijke ventilatie: een stolp die ademt?
Tot slot staan we stil bij een radicaal andere keuze. In principe is het mogelijk om damp-open te (ver)bouwen en isoleren, met natuurlijke ventilatie als resultaat. ‘Door het gebruik van vochtregulerende materialen in de constructie, wordt dampdichte folie overbodig gemaakt. De materialen zorgen ervoor dat het vocht dat in de constructie dringt wordt afgevoerd naar buiten,’ aldus een uitgebreid artikel op de website www.eco-logisch.nl. Deze benadering sluit aan bij de oorspronkelijke natuurlijke ventilatie van stolpen. Door de grote afmetingen zijn er in stolpen grote ruimtes met veel hout mogelijk, die ‘ademen’. Damp-open bouwen geeft een gezond binnenmilieu en een koeler huis in de zomer. Vuistregel is dat de gebruikte materialen van binnen naar buiten steeds damp-opener moeten zijn. Daarbij horen natuurlijker materialen als hout, damp-open geperste houtvezelplaten en materialen als vlas, hennep, schapenwol of gerecycled katoen. Ook voor afwerking zijn er damp-open materialen zoals de ouderwetse kalkmortel, leemverf en leemstuc. Als er goed gebouwd wordt, is mechanische ventilatie niet nodig. Belangrijk daarbij is het voorkómen van koudebruggen, bijvoorbeeld bij balkkoppen en bij de aansluiting van de kap op de gevel. Op dat soort plekken ontstaat gemakkelijk condens en dus schimmel. Een eis uit het Bouwbesluit is verder een goede ventilatie van de natte ruimtes - badkamer, toiletten, keuken. Het is dan ook raadzaam om die ruimtes direct aan de gevel te positioneren.
Vraag
We eindigen net zoals we begonnen, met een vraag: wie heeft er ervaring met een gerestaureerde, goed geïsoleerde woonstolp met natuurlijke ventilatie?
NvdW
Met dank aan Wilma Eelman, Hans Iwema, Maarten Koning, Meindert Nieuweboer en Piet Tamis.
Bronnen
• Adviezen Cornelis de Jong: website Boerderijenstichting: nieuwsbrieven 12, 27 en 28
• Artikelen over project Stolpenmeesters over verduurzaming: nieuwsbrieven 105 en 107
• www.eco-logisch.nl voor informatie over damp-open bouwen
• Website Rijksdienst Cultureel Erfgoed voor brochure 'Historische isolatiematerialen’
• www.stichtingerm.nl: Stichting Erkende Restauratiekwaliteit Monumentenzorg
• Foto’s: De Groene Menukaart voor Stolpboerderijen - over verduurzaming van monumenten www.degroenemenukaart.nl/nl/landelijk/boerderijen
• www.erfgoedalkmaar.nl